Neokonzervativci i globalni poredak
U obilju literature koja se bavi pitanjima savremene američke spoljne politike malo je naslova koji odišu duhom objektivnosti i razumne kritike, koji bi adekvatno osvetljavali ovu veoma aktuelnu i “vruću” temu. Među takve naslove spada i knjiga America Alone: The Neo-Conservatives and the Global Order (Usamljena Amerika: neokonzervativci i svetski poredak) autora Stefana Halpera (Stefan Halper) i Džonatana Klarka (Jonathan Clarke), koja je izašla u izdanju Cambrigde University Press-a.
Knjiga je na Zapadu izazvala veliku pažnju, jer potiče od autora koji su bili dugogodišnji “insajderi” američke i britanske administracije i ljudi koji pripadaju konzervativnoj orijentaciji. Halper je bio službenik Niksonove, Fordove i Reganove administracije a Klark savetnik Britanske diplomatske službe (British Diplomatic Service), sada istraživač u Kejto institutu (Cato Institute).
Knjiga America Alone predstavlja analizu američkog neokonzervativizma, njegovih ideoloških pretpostavki, ustrojstva i geneze. Ona prikazuje kako je jedna grupa ljudi sa zajedničkim stavovima i vizijom uloge Sjedinjenih Država u svetu od intelektualne grupacije koja se decenijama nalazila na marginama kreiranja američke spoljne i unutrašnje politike postala vrlo uticajna, a u novije vreme i najuticajnija grupacija u okviru administracije. Paralelno sa intelektualnom “disekcijom” ove uticajne formacije, autori pokušavaju da odgovore na pitanje kako su najbolje prakse i iskustva američke spoljne politike, koja je pretpostavljala moralni autoritet Amerike i polazila od izbalansiranog, multilateralnog pristupa i uvek prisutne doze zdravog pragmatizma, onih svojstava koja su decenijama izgrađivana kao plodonosni principi afirmacije američkih nacionalnih intresa, dovedeni u pitanje u kratkom vremenskom periodu zahvaljujući jednoj radikalnoj grupi ljudi.
Neokonzervativni pokret, po ovim autorima, ne predstavlja čvrstu organizaciju sa “članskim kartama”. On ne podrazumeva ni doktrinarnu izgrađenost, niti poseduje osnovni program ili projekt, on nema “skupštinu” ili “oca” pokreta koji bi davao jasne doktrinarne upute i obrazloženja. Neokonzervativci se ne sastaju na zajedničkim konferencijama a granice pripadnosti ovoj grupaciji nisu strogo određene. Neokonzervativni pokret, ukoliko je uopšte pokret, predstavlja posebno stanje uma, posebnu intelektualnu orijentaciju i senzibilitet. On zapravo predstavlja manje pokret a više “orijentaciju”. Kako autori ističu, možda ga je najbolje okarakterisati kao političku interesnu grupu koja, za razliku od partija, ne polaže račun svojim biračima i pristalicama.
Savremeni neokonzervativci se okupljaju oko tri teme. Prva se tiče uverenja (koje ima religiozno poreklo) da se ljudsko stanje definiše preko borbe dobra i zla i da se prava mera političkog karaktera ogleda u borbi protiv zla. Druga se tiče shvatanja da osnovni odnosi između država počivaju na vojnoj nadmoći i spremnosti da se ona iskoristi. Treća se odnosi na zaokupljenost pitanjem Bliskog istoka i globalnog Islama kao osnovnog mesta gde se ispoljavaju američki spoljni interesi.
To su opšte smernice u kojima se kreće savremeni neokonzervativni diskurs. Međutum, one nisu bile u celosti formulisane od samog početka, jer je i geneza ovog pokreta u velikoj meri bila nepravolinijske prirode. Počeci “pokreta” su u tridesetim godinama prošlog veka a vezuju se za trockistički orijentisane intelektualce koji su se okupljali u kafeteriji Alcove I u jednom uglu Siti koledža gde su budući neokonzervativni intelektualci poput Danijela Bela (Daniel Bell), Netana Glejzera (Nathan Glazer), Ajrvina Kristola (Irving Kristol), Melvina Leskija (Melvin Lesky), Sejmura Martina Lipseta (Seymour Martin Lipset), Sejmura Melmena (Seymour Melman), Danijela Patrika Mojniana (Daniel Patrick Moynihan) i Filipa Selznika (Philip Selznik) sticali obrazovanje. Iako su kasnije napravili zaokret udesno, marksistički pogledi, koji se ogledaju u shvatanju po kome je sofisticirana primena teorije kao forme političke borbe uz koncepciju politike kao nečega što mora da polazi od određene teorije, ostali su jedna od osnovnih dominanti ove grupacije. Njihovo skretanje udesno bilo je podstaknuto pesimističkim stavom u pogledu opstanka zapadnih vrednosti, koje su zbog ovako percipirane budućnosti, mogle biti odbranjene samo pomoću vojne nadmoćnosti. Od tog trenutka, militarizam, uz navedeni marksisitički element, postaje druga suštinska karakteristika i preokupacija neokonzervativne misli.
Podsticaj za pesimističko shvatanje, u pogledu sudbine vrednosti i ideja do kojih su držali, nalazili su u šplengerovskoj apokaliptičkoj viziji sveta i Štrausovoj (Leo Strauss) političkoj filozofiji i antropologiji. Mnogi od neokonzervativaca prve greneracije su bili Štrausovi studenti. Uz ovo pesimističko viđenje, militarizam se ponudio kao jedino moguće rešenje u međunarodnim odnosima. Ona država koja poseduje moćno oružje, može očuvati svoju bezbednost. Ovakvo gledište je bilo opšte mesto u vremenu hladnog rata i trke u naoružanju, ali jedna specifična vrsta militarizma, koja i danas predstavlja apriorni i opsesivni element neokonzervativnog mišljenja, potiče od jednog intelektualca, profesora političkih nauka i eksperta u pitanjima naoružanja, Alberta Volstetera (Albert Wohlstetter), koji se zalagao za usvajanje i razvijanje precizno vođenog oružja i tehnologije koja umanjuje kolateralnu štetu dok, istovremno, uvećava željenu štetu.
Sve do nedavno neokonzervativci nisu bili prisutni u najvišim strukturama vlasti američke administracije. Njihov rad je predvodila prva generacija neokonzervativaca na čelu sa Ajrvinom Kristolom i Normanom Podhorcem (Norman Podhoretz), koji su u čaopisima poput Commenatary i Public Interest iznosili svoja gledišta o pitanjima američke politike. Ti časopisi su bili veoma uticajni tokom sedamdesetih i osamdesetih godina prošlog veka da bi se, padom gvozdene zavese i završenjem hladnog rata, njihov uticaj znatno umanjio. Zahvaljujući člancima objavljenim u Commentary-u Ronald Regan je neokonzervativku Džin Kirpatrik (Jean Kirkpatrick) postavio na mesto američkog ambasadora pri UN. Paralelno s propagiranjem i širenjem svojih ideja i uticaja preko pomenutih časopisa, neokonzervativci su proširili svoj uticaj i na različite nevladine organizacije i think-thank-ove (American Enterprise Institute (AEI), the Heritage, Georgtown Center for Strategic Studies, Aspen Institute, the Hudson Insitute, Freedom House). Iako ograničenog uticaja na kreiranje spoljne politike Sjedinjenih Država, neokonzervativci su izgradili svoju mrežu u različitim segmentima američkog društva, koja će im omogućiti vrtoglav uspon pod administracijom Džordža Buša.
Čitava starija i srednja generacija neokonzervativaca imala je kao osnovni intelektualni izazov promišljanje i iznalaženje rešenja za očuvanje američkih vrednosti i nacionalnog interesa u vremenu hladnog rata i nuklearnih pretnji. Kada je ova pretnja nestala, urušavanjem Sovjetskog Saveza, postavilo se pitanje dalje strategije američke spoljne politike u trenutku kada SAD postaje jedina supersila u svetu. Starija generacija neokonzervativaca je smatrala da je vreme da se Sjednjene Države okrenu sebi i vrate tradicionalnom izolacionalizmu. Oni su na neki način osećali da je njihov zadatak završen da je “osovina zla” nestala i da se američka politika mora okrenuti, pre svega, unutrašnjim problemima i pitanjima. Zbog takve atmosfere je, zapravo, neokonzervativni pokret devedesetih godina bio takoreći na samrti. Za novu generaciju neokonzervativaca, to, pak, nije bio slučaj. Oni su tokom devedesetih izložili nekoliko strategija i programa u kojima su izneli svoje viđenje američke spoljne politike, zalažući se za korišćenje vojnog instrumentarijuma u međunarodnim odnosima i čekajući svoj trenutak. A taj trenutak je, po autorima knjige America Alone, došao 11. septembra 2001. godine, usled terorističkih napada na SAD. Potpuno zatečena i dezorijentisana, administracija nije imala rešenje za novonastalu situaciju, dok je predsednik Buš, inače ne preterano upoznat sa svetskom politikom, morao hitno da odluči o američkom odgovoru na ovaj napad. Kao gotovo rešenje, pa čak i kao ultimatum, Pol Volfovic (Paul Wolfowitz), predvodeći novu generaciju neokonzervativaca, 15. septembra 2001. traži objavljivanje “rata protiv terorizma”. I na taj način, neokonzervativci ulaze sa gotovim predlogom i planom za preformulisanje američke politike zahtevajući hitno pronalaženje Osame Bin Ladena i započinjanje rata protiv Iraka. Administracija izdaje National Security Strategy (NSS) koja se u velikom delu podudara sa principima Volfovicevog i Libijevog (Lewis “Scooter” Libby) Defense Planning Guidance (DPG) iz 1992. godine. Poznati događaji koji su usledili posle terorističkog napada na Ameriku – intervencija u Avganistanu, potraga za Bin Ladenom i oslobađanje Iraka od Sadama Huseina – velikim delom su, po autorima ove knjige, posledica uticaja neokonzervativne struje oko potpresednika Dika Čejnija (Dick Cheney) i šefa ministarstva odbrane Donalda Ramsfelda (Donald Rumsfeld).
Međutim, ono što je značajnije od podsećanja na same događaje koji su se odigrali posle 11 septemtra, jeste analiza situacije koja je dovela do ovakvih događaja koju Harper i Klark daju u svojoj knjizi. Oni pokazuju kako je izvršeno povezivanje terorističkih napada sa potrebom svrgavanja režima Sadama Huseina putem nepotpunih ili preformulisanih podataka obaveštajnih službi Amerike i Britanije; kako su, dakle, po njihovim mišljenjima, ministarstva “obaveštavala” obaveštajne službe o onome što one moraju da obaveste ministarstva; kako su neokonzervativci progurali “svoju priču” o crno-belom svetu dobra i zla preko masovnih medija (Fox Channel, NBC itd); kako je tim putem, zagađen javni politički prostor Amerike stereotipima i strahom ne bili se podržala agresivna spoljna politika. I kakve je sve reperkusije to imalo na status Amerike u svetu, zajedno sa njenim odustajanjem od multilateralizma u korist pristupa “ili ste s nama ili protiv nas”, koji se odnosio čak i na tradicionalne američke saveznike. Uz sve to, autori su pokušali da dokažu da samopredstavljanje neokonzervativaca kao istinskih nastavljača Reganove politike ne stoji, jer je ova poslednja kao svoj suštinski element imala prihvatanje multilateralizma i pragmatičkog pristupa, što neokonzervativnoj politici svakako nije svojstveno. S druge strane, vedri reganovski optimizam po pitanju karaktera ljudske prirode, pravih ljudskih vrednosti i pobede dobra nad zlom nema nikakve veze sa dubokim pesimizmom špenglerovskog tipa koji gaje svi neokonzervativci.
Autori razmatraju dalekosežne posledice koje ovakva politika može imati po Sjedinjene Države. I zbog toga oni izlažu nekoliko ozbiljnih optužbi na račun neokonzervativaca. Prva se odnosi na to da, po prvi put u njenoj istoriji, Americi nedostaje međunarodni legitimitet. Drugo, da su neokonzervativci i njihovi saveznici obmanjivali američku javnost da bi zamaglili implikacije njihovih dalekosežnih ciljeva u pogledu promene režima na Bliskom Istoku. Treća optužba se sastoji u tome da su opravdanu borbu protiv terorizma u potpunosti pogrešno postavili i pozicionirali. I na kraju, četvrta, da su favorizovanjem pomenutog rata sve druge prioritete nacionalne politike prenebregnuli i gurnuli u stranu.
Zbog svega toga autori ističu, da su neokonzervativci u velikoj meri odgovorni za trenutno stanje u Sjedinjenim Državama, za urušavanje njenog pozitivnog imidža u svetu, čak i kod tradicionalnih saveznika i prijateljski nastrojenih zemalja. U tom svetlu oni razmatraju pitanje sve izraženije pojave antiamerikanizma koji iako prisutan od konstituisanja Sjedinjenih Država i koji je, po ovim autorima, u velikoj meri pojava bez pravog pokrića i povoda – danas poprima ekstremne razmere u svetu, ugrožavajući na različite načine američke nacionalne interese.
Na osnovu čitavog tona knjige, činjenica koje su u njoj iznete, kao i optimizma povodom sposobnosti američkog društva i političkog sistema da se vrate svojim najboljim vrednostima, za koje je, po Halperu i Klarku, Reganova politika paradigma par excellence, autori zaključuju da je neokonzervativni radikalizam samo jedna kraća i neuspešna epizoda američke spoljne politike.
Ova studija ne predstavlja antiameričko niti antiglobalističko štivo. Oštra, iako ne ostrašćena kritika tekuće spoljne politike Sjedinjenih Država, polazi od čvrstog uverenja u jačinu američke demokratije i vrednosti koje kao primer treba da budu ponuđene celom svetu. Autori su ubeđeni u pobedu ovih vrednosti, a današnja neokonzervativna stanovišta i politiku smatraju njihovim, u znatnoj meri, prenebregavanjem i izvitoperavanjem. Zbog toga ova knjiga ne spada u još jednu ostrašćenu levičarsku kritiku Amerike i nju ne trebaju da čitaju oni koji smatraju da svekoliko zlo dolazi od Amerike. Za sve one, pak, koji žele da iskreno i nepristrasno pristupe savremenom fenomenu američke spoljne politike, ova knjiga će im to omogućiti na najbolji način.
Aleksandar Novaković
