Edmund Berk i Francuska revolucija

Prikaz knjige Edmunda Berka Razmišljanja o revoluciji u Francuskoj, autora Ivana Jankovića, objavljen u časopisu Nova srpska politička misao , suprotstavlja se “levo-egalitarističkoj recepciji Berka, nastaloj iz perspektive jedne teorijske kulture, čiji je idejni mainstream bio oličen u kolektivizmu francuskog Prosvetiteljstva i delu nemačkog idealizma”. Uz to se, kako autor dalje navodi, “Berk našao na putu naprednjačkoj plimi liberalizma i socijalizma”, što je vidljivo i u “originalnom” naslovu pogovora knjige “Edmund Berk i ideologija konzervativizma”.

Da bi se uspostavio odgovarajući odnos prema Berku, autor smatra da ga ne bi trebalo shvatiti kao konzervativca, već kao liberala i to zbog toga što u “evolutivnom oblikovanju poretka slobode, on samo verno sledi opšti filozofski i metodološki duh čitavog britanskog evolucionizma i liberalizma” i što “naglašava značaj tradicionalnih ustanova i postupnog, evolutivnog oblikovanja poretka slobode”.

Govoreći o engleskim političkim običajima, Berk u Razmišljanjima kaže: “Ustavnom politikom koja funkcioniše po uzoru na prirodu mi primamo, držimo, prenosimo našu vladu i naše privilegije na isti način na koji uživamo ili prenosimo našu imovinu i živote”… “Izabravši nasleđe mi smo u okvir naše političke zajednice stavili sliku krvnog srodstva, povezali ustrojstvo naše zemlje nama najdražim porodičnim vezama…” ili “mi obezbeđujemo poštovanje naših građanskih institucija po principu kojim nas priroda uči da poštujemo svakog čoveka pojedinačno, na osnovu njegovih godina i na osnovu njegovog porekla”.

Iz ovih navoda vidimo da se Berkova stanovišta zasnivanju na organskom poimanju društva i prirodnom razvoju tradicionalnih ustanova, države, crkve, staleža i porodice kroz miran i spor rad vremena, zahvaljujući nasleđenim običajima i predrasudama. Berk prikazuje engleske ugovore vladara i parlamenta kao prirodne, suprotno Rusoovom kolektivnom ugovoru opšte volje jednakih pojedinaca kojim je inspirisana Francuska revolucija. Kada se kaže da “Berk samo verno sledi opšti filozofski i metodološki duh čitavog britanskog evolucionizma i liberalizma”, onda se misli da onaj koji verno sledi i nema u saznajnom smislu ništa novo da kaže, jer zadatak ozbiljne političke filozofije nije da se uklapa ili sledi opšti duh već da sagleda i objasni pojmove u smislu njihovog opšteg važenja. A Berkova ambicija nije bila da moralno ili pedagoški propagira evolutivni pristup u engleskom društvu u kojem svaki novi poredak slobode izvire iz prethodnog, ukorenjenog u iskustvu prethodnih generacija, već da jasno stavi do znanja da je takav pristup opštevažeći za sva društva, pa i za francusko.

Obraćajući se Francuzima Berk kaže: “Mogli ste i vi, da vam je bilo po volji da se koristite našim primerom” i “vaš ustav je suspendovan pre nego što je usavršen” ili “u vašim starim staležima bilo je elemenata od kojih je vaša zajednica mogla biti srećno sazdana”. Hvaleći ustanove starog režima u francuskoj istoriji, gde je uz najbolju pravničku volju bilo teško pronaći mesto gde je postojao dobar balans između monarha i institucija aristokratije – jer “Francuskom su upravljali običaji, često hirovi, ali nikad zakon”, kako navodi Madam de Stal. Isto tako, Tokvil pominje koliko je apsolutizam tokom čitave francuske istorije na krajnje revolucionaran način iskorenio drevne slobode i oko suverena stvorio prazan prostor tako da je revolucija u stvari bila kći monarhije. I novi društveni ugovor u Francuskoj revoluciji ne mogavši da ukoreni poredak slobode u ustanovama pređašnjeg društvenog iskustva, kao što je mogao engleski, bio je prinuđen da pronađe “osoben način ukorenjivanja u toku istorije”. Postoje i socio-antropološki razlozi za to: u zavisti prema susedu, prema gospodaru, u otuđenosti aristokratije prema ostalim staležima – tako da je patologija nejednakosti starog režima porodila egalitaristički fanatizam revolucije.

O tome kako se upravlja građanskim društvom, Berk kaže: “… a što se tiče udela u vlasti, moći i upravljanju koji bi svaki pojedinac trebao da ima u upravljanju državom, moram poreći da to spada u direktna izvorna prava u građanskom društvu”. To poricanje nije karakteristično za englesku liberalnu misao, posebno ne za Loka, koji je umro znatno pre nego što se Berk rodio. U svojoj teoriji prirodnog prava, Lok kaže da su osnovna ljudska prava na život, slobodu i imovinu, “prava koje nijedna vlada ne može neovlašćeno da krši i da je jedini, pravi lek za silu bez ovlašćenja, da joj se suprotstavi sila”. Jasno je da se svim sredstvima štiti poredak u interesu pojedinca u odnosu na državu. Berk je protivnik demokratije i kao političkog režima opšteg prava glasa, i kao društvenog poretka sa odsustvom statusnih razlika aristokratskog tipa. Kao pristalica prirodnog poretka silazne vlasti, Berku se demokratija, koja je po prirodi uzlazna, u kojoj vlast izvire iz pojedinca obdarenog prirodnim pravima, čini jednim veoma nesigurnim i neprihvatljivim sistemom.

Berk u fokusu svojih razmišljanja ima interes engleske države i vrlo je zabrinut za širenje revolucije i opasnosti za nju. Kao jednom od najvećih engleskih političkih mislilaca i majstora praktične političke filozofije, kao zrelom političaru i članu Donjeg doma engleskog parlamenta, politička situacija u Francuskoj tog vremena je sasvim jasna. On se opredeljuje za konzervativnu poziciju štiteći teškom mukom stvorene institucije kodifikovane u sporazumima Bill of Rights, kraljevskog para Viljema i Meri i parlamenta u slavnoj revoluciji. Tu svakako politički mudru poziciju vreme je potvrdilo u ispravnim Berkovim prognozama – revolucija je u daljem toku bila zahvaćena talasom nasilja, Engleska je ušla u rat sa Francuskom. Razmišljanja su u tom smislu obrazac praktične političke mudrosti. Ali vreme je pokazalo i da je Berkovo protivljenje demokratiji bilo nerealno u činjenici da su kolektivna ljudska prava našla svoju primenu u opštem pravu glasa u svim razvijenim demokratijama – u Velikoj Britaniji opšte pravo glasa je primenjeno, doduše kasno, za muškarce 1918, a za žene 1928. godine.

Zadovoljstvo je čitati ovo zanimljivo delo pisano u velikom stilu. To ne treba da nas čudi ako se zna da je Berk rođen u Dablinu odakle su najveći majstori književnog izraza Džonatan Svift, Oskar Vajld, Džojs i Beket. Ali ovaj politički spis, prepun raspaljenih strasti, vrvi od uvredljivih izraza za, bez sumnje, gnusne stvari koje su se u to vreme dogodile u Francuskoj. A sličnih stvari bilo je na pretek i u Puritanskoj revoluciji Olivera Kromvela. Berk to uglavnom zaobilazi, neumereno hvaleći Kromvela čiji “uspon je trebalo da obasja i ulepša svet”, da bi se malo posle toga vratio u realnost i rekao, “ne kažem da bi vrline ovakvih ljudi trebalo posmatrati kao protivtežu njihovim zločinima”. Isto i kad predstavlja francuski kraljevski par kao obrazac vrline, kraljicu koja “u svojim uzvišenim osećanjima pati sa dostojanstvom rimske matrone” i kraljevsku decu “koja samo zbog svoje mladosti i nevinosti ne osećaju surovost uvreda kojima su njihovi roditelji izloženi”.

Važno je istaći da je ovaj prikaz Berkovih razmišljanja saglasan i istovremen sa drugim člancima koji se pojavljuju u poslednje vreme i nastoje da prikažu Francusku revoluciju kao pogrešan korak u razvoju ljudskog društva u smislu samooslobađanja. Kao i to da je njeno glavno obeležje teror, koji je poslužio kao obrazac za kasnije socijalne revolucije koje su praktikovale neograničeno nasilje, uništavajući društvo sa nesagledivim posledicama.

To odgovara sadašnjoj vlasti u Srbiji koja bi da sve tradicije borbe za principe, kao što su jednakost, bratstvo i sloboda, na našem tlu, predstavi kao rušilačke i neprirodne, “jer su se zalagale za plansko delovanje aritmetičkog razuma” koji, radi uspostavljanja novog poretka, ruši sve postojeće institucije. I onda se tako interpretirane tradicije povezuju sa svima onima koji se danas zalažu za reforme društva, minimalnu državu i osnovna ljudska prava. Time se skreće pažnja sa zločina etnonacionalista koji su vodili rat na teritoriji bivše Jugoslavije, kojima je od tih istih ljudi koji su se zalagali za demokratiju i osnovna ljudska prava nuđeno da razreše sukobe među nacijama-državama bivše Jugoslavije na miran i civilizovan način. Ali etnonacionalni revolucionari nisu davali ni pet para za to već su pokrenuli rat velikih razmera za svetu nacionalnu stvar, počinili najužasnije zločine i pljačku i sada nesmetano vladaju Srbijom sa ratnim plenom pretvorenim u privatan kapital. Oni su ujedno najzainteresovaniji za priču o “montanjarima”, jer za sve neuspehe i bedan život bez nade u Srbiji treba optuživati one koji govore da nema države i vladavine zakona bez kažnjavanja počinjenih zločina.

“DM” (Republika)